De heilige maagd ligt op haar bed, omringd door mannen die bidden, lezen, fluisteren. Een kamer met houten vloer, een raam dat zacht licht toelaat, gezichten die naar binnen gekeerd zijn. Het is een verstild moment waarop niets spectaculairs lijkt te gebeuren, maar toch trekt ‘Het sterfbed van Maria’ u gelijk terug naar de 16e eeuw.
In de late middeleeuwen en vroege renaissance was het niet ongewoon dat kunstenaars anoniem bleven. Bij gebrek aan biografische gegevens, handtekeningen of archiefstukken kregen deze onbekende schilders later van kunsthistorici vaak een ‘noodnaam’. Meestal verbonden met hun meest karakteristieke werk of de plaats waar dat werk eeuwenlang bewaard werd.
Meester met vele namen
Dat is precies het geval met de Meester van het Amsterdamse sterfbed van Maria. Zijn ‘noodnaam’ is afgeleid van het sterfbed-paneel met dezelfde naam. Hij zou rond 1500 hebben gewerkt, vermoedelijk in of rond Amsterdam of Utrecht. Soms wordt hij ook Meester van het Hofje van de Zeven Keurvorsten genoemd, naar de instelling die het schilderij later verkocht. En Meester met de Lantaarn, Meester met de Grote Lantaarn, en Meester van de Dood van Maria te Amsterdam.
Meerdere schilderijen
De Meester is anoniem, maar hij bestaat. Zijn identiteit is dan wel onbekend, maar zijn stijl niet. Zijn oeuvre kan herkend worden door penseelvoering, figuurbehandeling, compositie en kleurenpalet. Het sterfbed van Maria toont overeenkomsten met andere schilderijen die aan de Meester zijn toegeschreven, zoals Het laatste avondmaal en De opstanding (van Christus), beide rond 1505 geschilderd en in Amsterdam bewaard.
Vlaamse Primitieven
De Meester wordt gerekend tot de Vlaamse Primitieven, een groep kunstschilders uit de 15e en vroege 16e eeuw die de overgang vormden tussen middeleeuwse symboliek en een nieuw soort realisme. Ze kwamen uit alle delen van Nederland, maar vestigden zich voornamelijk in het zuiden, rond Brugge, Brussel, Gent en Leuven. Daar lag toentertijd de economische en politieke macht van de Nederlanden.
Herkenbaar
Hun werk is te herkennen aan de precies geschilderde gezichten met ingetogen emoties, en realistische interieurs, vaak sober maar vol kleine details. Ook de aandacht voor stof en materiaal en de rustige, uitgebalanceerde composities met veel nadruk op menselijke interactie vallen op. Olieverf verving in veel gevallen bladgoud en dure ingrediënten, en ze maakten subtielere, realistischere voorstellingen.
Voorloper Van Oostsanen
Het sterfbed van Maria past daar perfect in. Geen schittering, maar realisme. Geen afstandelijke heiligheid, maar menselijkheid. Kunsthistorici zien in het werk van de Meester van het Amsterdamse sterfbed van Maria zelfs een voorloper van de stijl van Jacob Cornelisz. van Oostsanen (ook bekend als Jacob War), een van de belangrijkste Amsterdamse schilders van die tijd.
Sterfbed van Maria
Wat direct opvalt in Het sterfbed van Maria is het decor. Geen gotische pracht of gouden achtergrond, maar een Hollands interieur. In tegenstelling tot middeleeuwse iconen of majesteitelijke altaarstukken toont dit paneel een houten vloer, eenvoudig bed, een venster dat diffuus licht binnenlaat. De heilige gebeurtenis speelt zich af in de sobere kamer van een Amsterdammer rond 1500. Menselijke emoties en nabijheid.
Dicht bij huis
Dat de 12 discipelen rond Maria in een huiselijke setting staan, suggereert dat dit schilderij bedoeld was voor privé-devotie, niet voor een kerkelijk altaar. Het paneel bood troost, een moment van reflectie, een intieme confrontatie met sterven en geloof, dicht bij huis. Dat was in de late middeleeuwen niet ongewoon. Devotiekunst werd vaak gebruikt voor privé-gebed en persoonlijke meditatie.
Menselijkheid
Op het paneel buigt Johannes zich naar Maria toe, terwijl Petrus een wijwaterkwast vasthoudt en anderen lezen uit dikke boeken, waarschijnlijk bijbels. Hun gezichten zijn sober en aandachtig, verdrietig zonder dramatisch te zijn, ingetogen zonder afstandelijk te worden. De meester kiest niet voor religieuze verheffing, maar voor menselijkheid. Door die keuze krijgt het paneel een bijna documentaire-achtige kwaliteit. Alsof de schilder wilde tonen hoe sterven eruitziet wanneer het heilige opeens heel dichtbij komt.
Meester zonder naam
Het paneel verbindt middeleeuwse devotie met een nieuwe manier van kijken. Het schilderij is rustiger, realistischer, persoonlijker. En dat is de kracht van de ‘naamloze’ schilder. Een meester zonder naam, maar niet zonder stem.
De Collectie
De collectie van het Rijksmuseum bestaat uit meer dan een miljoen kunstwerken, publicaties en bezoekersverhalen. U kunt de collectie niet alleen in het museum, maar ook online bewonderen. In de rubriek De Collectie pikken wij telkens een Amsterdams schilderij, prent of tekening uit de collectie van het Rijksmuseum, en geven we daar context bij. Dit keer Het sterfbed van Maria door de Meester van het Amsterdamse sterfbed van Maria.
Beeld: Rijksmuseum
